Zei ik luciditeit, in de vorige blogs van deze serie? Daar moet ik toch nog eens ernstig over nadenken. Luciditeit heeft iets met licht te maken, je werpt licht op de zaak en verdraagt niet dat er nog ergens een rustig, schaduwrijk hoekje is waar iemand zich kan terugtrekken. Het vervelende van deze strategie is dat je raar genoeg die schaduwrijke hoekjes ook niet meer kunt zien.
Neem de formatie. Er heerst radiostilte. Maar het gaat dieper dan dat. Bij radiostilte kun je nog denken aan een gesloten plek die namens de transparantie is ingesteld. Wij, het volk, hebben een paar groepen aan het werk gezet en alles wat ze daar in hun landgoed bespreken doen ze namens ons. De diepere, nog onzichtbaardere laag daaronder gaat over de onuitgesproken spelregels van het fascisme.
Mijn geschiedenisleraar Van der Werf legde vroeger uit hoe Mussolini aantrekkelijk was door zijn nadruk op daadkracht. In de democratie wordt veel gepraat en zeker ook veel nagedacht, maar dat werkt slechts verlammend. De macht wordt buitenspel gezet door de macht zelf. Het wordt tijd dat de macht zichzelf serieus neemt, en dat kan alleen maar als ze zichzelf niet meer blokkeert. Daadkracht, dat is de essentie van de macht.
Het is de vraag of je hier nog wel kunt spreken van spelregels. Het is altijd mogelijk dat de leider met de tempoversnellingen het wint in de democratie en er met de macht vandoor gaat. Juist door de spelregels overboord te zetten. Je moet zelfs concluderen dat de fascistische leider op dit punt over de grootste luciditeit beschikt. Om iets te kunnen doen moet je iets doen, daar valt geen speld tussen te krijgen.
Als luciditeit dus een valkuil blijkt te zijn, is er dan nog wel een houding die we kunnen innemen tegen het fascisme? Moeten we niet zelfs vraagtekens zetten bij de hele aristotelische idee van houding, of mindset zoals het nu heet, alsof je je kunt voorbereiden op daden die kunnen opkomen doordat ze zich aan regels onttrekken?
Misschien kunnen we in deze situatie meer waardering opbrengen voor politiek als theater. Kijk hoe de PVV altijd pleitte voor afschaffing van het eigen risico, en hoe de oppositie daarop inspeelt door een voorstel daartoe in te dienen. Het lijkt een rationele strategie, maar die heeft zeker niet het effect dat de PVV overtuigd raakt. Fleur Agema beschuldigt de oppositie van toneelspelletjes. Zo kan ze de illusie in stand houden dat ze zelf serieus is. Erg diep of overtuigend hoeft die illusie niet te zijn. De kiezers zullen het de PVV ongetwijfeld vergeven als het eigen risico in stand blijft, de schuld kan worden afgewenteld op de andere partijen. Want die spelen alleen maar toneel.
Het getuigt zeker van macht als je zelf nauwelijks toneel hoeft te spelen en de anderen kunt wegzetten als toneelspelers. We moeten niet te snel zeggen dat Agema zelf de grootste toneelspeelster is. Ze kan terugvallen op een houding waarin er nooit verantwoording hoeft te worden afgelegd. Daarom maakt het in essentie weinig uit wat de PVV zegt. Daadkracht komt bij hen neer op het niet hoeven of willen nemen van verantwoordelijkheid.
De democratie kan dus niet volstaan met het verantwoordelijk stellen van de PVV voor zijn daden en voorstellen. Dat levert weinig op. Structureel wordt de democratie door het fascisme gedwongen tot een tweevoudige, verdeelde houding. Enerzijds is er de vertraging die optreedt doordat de democratie zichzelf bindt aan haar eigen regels. Dat maakt haar minder aantrekkelijk en zet haar op achterstand. Anderzijds betekent democratie het niet toelaten van antidemocratische krachten. Ze moet dus blijven streven naar macht en daarmee ook naar de daadkracht die haar buiten zichzelf kan brengen.
Is een verdeelde houding wel een houding? Als de verdeelde houding onvermijdelijk is, is deze vraag misschien wel een luxevraag. Niet dat de vraag daarmee ook betekenisloos wordt. Wat nu luxe is kan over een tijd misschien wel belangrijk worden. Wat nu toneelspel is, is enerzijds kwetsbaar voor ontmaskering, anderzijds grijpt het vooruit naar de situatie waarin zoiets als democratie weer mogelijk wordt als het fascisme zijn dodelijke werk heeft gedaan.
Je zou dit de toekomstgerichtheid of messiaanse kwaliteit van de democratie kunnen noemen. Je houdt vast aan een houding omdat je niet anders kunt en omdat je al vooruitkijkt naar een toekomst voorbij de fascistische daadkracht.
