Dit is geen provocatie

Filosofen zijn er om ons uit te dagen. Het resultaat is wel vaak dat ze aan de kant staan van de goedkope uitdagers, de fascisten. Ze dagen ons uit, Baudet en Wilders, dat klopt, maar niet met diepe gedachten. Lang heb ik dit probleem, de ononderscheidbaarheid van onze uitdagers, een beetje verdoezeld. Nu begint het me te irriteren. Wellicht een teken dat de filosofen (en wie weet dus ook de fascisten) hun werk goed hebben gedaan. Ik heb er geen moeite mee om mijn reactie op hun (wiens?) rekening te zetten. De tribunalen gaan er wel komen, vroeg of laat, en ik begin alvast mijn verdediging.

Wij filosofen kunnen altijd terugvallen op Socrates. Wat had hij een slimme verdediging. Zou hij de goden niet erkennen? Raar, want Apollo zelf liet zeggen dat hij de slimste van allemaal was. En dat tegen zijn aanklagers die bij de democraten hoorden! Zo leek het of Socrates zich tegen de democraten verdedigde. Maar dat toch ook weer niet, hij kon dat verkopen als de horzel die de democratie stak en uit de luie sluimer wekte. Hij passeerde de democratie, maar wel aan de andere kant, hij was ineens de ultrademocraat.

Wij filosofen, ik hoor het me zeggen, alsof ik me beken tot Apollo en zijn orakels. Zolang niemand je snapt kun je voor heilig doorgaan, dus zorg dat ze je niet snappen. Het wordt tijd om me los te maken van dat zootje ultrademocraten en na te denken over een gewonere democratie. Terugkijkend op mijn schrijfsels durf ik te beweren dat ik niemand heb geprovoceerd, ik heb je in je sluimer gelaten. Niets mooier dan een slapend kind, en nu ik dit schrijf is het vrijdagavond, het begin van de Sjabbat, een tijd van nietsdoen en studie die nog heiliger is dan die van de provocatie.

Stel je voor dat je naar een orakel gaat, of naar de sportwedstrijden die daar gaande waren, of naar de sjoel, of waar dan ook. De burgeroorlog zou even niet plaatsvinden, Rafah zou niet bestormd worden. Het is misschien nog steeds mogelijk dat we ineens de voordelen zien van de honderdjarige slaap, het lopen door een tuin, het bespelen van de piano, het schrijven van een risicoloze blog.

Zeg maar Petrus

Een volk van priesters zult gij heten, zegt de eerste Petrusbrief. Je kunt daarover peinzen. We zullen ook wel moeten, want je kunt je niet permitteren belangrijke boodschappen te missen. Dat speelt op allerlei gebied. Als Poetins kernbom onderweg is (From Russia with love) moeten we die onderscheppen. Als iemand een beroep op je doet, moeten je oren openstaan. Als je een rekening moet betalen, moet je de mail lezen.

Priesters stellen we ons voor met de rug naar ons toe, armen in de lucht, pratend tegen God, ze waren onze speakers voor God. Later keerden ze zich naar ons toe en werden ze speakers van God naar ons. Ze legden Zijn boodschap uit.

Vannacht luisterde ik de podcast van de Volkskrant, De kamer van Klok, en dacht ik ineens: we zijn al een beetje het volk van priesters. Het volk heeft gesproken, maar wat bedoelt het? We hebben ergens vier snoeshanen neergezet die met elkaar de samenwerking verkennen. Die we vervolgens gaan interpreteren. Bij interpretatie denk je aan een greep, een God zegene de greep. Hier wordt interpretatie de uitvoering van een taak, een priesterlijk officium.

Ineens kwam een van de vier Volkskrant-interpreten met een Italiaanse krant op de proppen, la Repubblica. Die keek met ons mee en duidde de bewegingen van de partijleiders als schijnbewegingen. Niemand (behalve Caroline) heeft zin in samenwerking, maar ze mogen pas weg als ze de ander de schuld kunnen geven. Dus geeft niemand de ander aanleiding om de schuld te krijgen. Er is geen vertrouwen, toch de hoofdinzet van Kim Putters. Er is geen Geloof.

Als je meegaat met mijn interpretatie, hebben we een duiding gegeven van een podcast die zelf weer de politici duidt, die zelf weer de stem van het volk duiden. Ooit hebben we de soevereiniteit van God overgedragen op het volk, zegt de politieke theologie, zonder de structuur te wijzigen. Maar als je God goed hebt beluisterd, lees dus 1 Petrus 2, 9-10, dan werd dat priestervolk al in Gods boek aangekondigd. Met andere woorden, ook het volk zelf bestaat uit priesters, uitvoerders van heilige taken.

Hoezo geen geloof, hoezo dan geen vertrouwen? Is er nog hoop voor Kim Putters en voor ons?

We stellen ons priesters voor als uitvoerders van heilige taken. Ze slachten een stier om van God iets terug te krijgen. Ze stellen hun vertrouwen in God en in de godsdienst, het vertrouwen is gegeven met de taak, het uitvoeren van de taak en met het aanstellen van de uitvoerder. Zo bezien gaat het vertrouwen aan het werk vooraf, geloof komt voor het werk, het werk vloeit voort uit het geloof. Er is alom vertrouwen, alleen zien wij het niet.

Misschien bestaat ons offer, onze stier, in het programkabinet dat zeker taken gaat uitvoeren, maar door het parlement van links en rechts wordt toegeschreeuwd. Een voorbeeld meende ik de beluisteren in Piet Adema ('zeg maar Piet'), die op de radio vertelde dat hij met grote tegenzin minister was geworden. Toen hij zijn taken voor het LTO had uitgevoerd, liet Van der Tak hem op donderdag vallen, en een dag later viel ook nog de bijl over het hele kabinet.

Geen religie zonder offers, en uiteindelijk hebben we daarvoor de dieren.

De beste stuurlui

Het is fijn als we in het verhaal betrokken worden. Mooi als we de helden zijn, maar we willen ook wel een mindere rol spelen. Soms lijkt de verteller een buitenstaander, maar hij is de man met overzicht, de rechter, de regisseur. Moge hij soms buiten zijn boekje gaan, schreeuwend, tastend, we zijn toch een beetje blij als hij ons op het oog heeft.

Ik voel me gevleid als Daan Schuurmans naar mij kijkt. Hij loopt vooruit, langs iets, hij is half deelnemer, ineens staat hij tussen de lijken en blijft hij ons toespreken. Hij moet door de modder en het bloed, hij ziet al waar het op uit draait, de geschiedenis komt ergens vandaan en gaat ergens heen.

Dat niet alleen, de geschiedenis kijkt dus ook altijd opzij, en wel naar mij. Schuurmans oogballen zitten aan de kant, gedraaid naar mij, de mond blijft halfopen. Schalks, want er zijn verwikkelingen die ons verleiden tot een glimlach. Terloops, want geschiedenis is beweging. Beschouwelijk, want de geschiedenis is achteraf, dus in de toekomst, we geloven dat geschiedenis een wetenschap is met kracht, macht, betovering, spell, me vastnagelt op mijn plaats.

Friso is niet van de lijn Willem. Die was uitgestorven, immers geen mannelijke nakomelingen. In Friesland - vandaar Friso - groeit achterneef op, hij gaat de Nassaus redden, dragen naar de toekomst. Hij staat aan de zijlijn en heeft precies daardoor de toekomst in handen. Er is een vrouw in het spel, moeder Henriëtte Amalia, en eens in de zijlijn altijd in de zijlijn. En als het opzij me aankijkt, kijk ik de toekomst in het gezicht.

Onze verdeelde houding tegen het fascisme

Zei ik luciditeit, in de vorige blogs van deze serie? Daar moet ik toch nog eens ernstig over nadenken. Luciditeit heeft iets met licht te maken, je werpt licht op de zaak en verdraagt niet dat er nog ergens een rustig, schaduwrijk hoekje is waar iemand zich kan terugtrekken. Het vervelende van deze strategie is dat je raar genoeg die schaduwrijke hoekjes ook niet meer kunt zien.

Neem de formatie. Er heerst radiostilte. Maar het gaat dieper dan dat. Bij radiostilte kun je nog denken aan een gesloten plek die namens de transparantie is ingesteld. Wij, het volk, hebben een paar groepen aan het werk gezet en alles wat ze daar in hun landgoed bespreken doen ze namens ons. De diepere, nog onzichtbaardere laag daaronder gaat over de onuitgesproken spelregels van het fascisme.

Mijn geschiedenisleraar Van der Werf legde vroeger uit hoe Mussolini aantrekkelijk was door zijn nadruk op daadkracht. In de democratie wordt veel gepraat en zeker ook veel nagedacht, maar dat werkt slechts verlammend. De macht wordt buitenspel gezet door de macht zelf. Het wordt tijd dat de macht zichzelf serieus neemt, en dat kan alleen maar als ze zichzelf niet meer blokkeert. Daadkracht, dat is de essentie van de macht.

Het is de vraag of je hier nog wel kunt spreken van spelregels. Het is altijd mogelijk dat de leider met de tempoversnellingen het wint in de democratie en er met de macht vandoor gaat. Juist door de spelregels overboord te zetten. Je moet zelfs concluderen dat de fascistische leider op dit punt over de grootste luciditeit beschikt. Om iets te kunnen doen moet je iets doen, daar valt geen speld tussen te krijgen.

Als luciditeit dus een valkuil blijkt te zijn, is er dan nog wel een houding die we kunnen innemen tegen het fascisme? Moeten we niet zelfs vraagtekens zetten bij de hele aristotelische idee van houding, of mindset zoals het nu heet, alsof je je kunt voorbereiden op daden die kunnen opkomen doordat ze zich aan regels onttrekken?

Misschien kunnen we in deze situatie meer waardering opbrengen voor politiek als theater. Kijk hoe de PVV altijd pleitte voor afschaffing van het eigen risico, en hoe de oppositie daarop inspeelt door een voorstel daartoe in te dienen. Het lijkt een rationele strategie, maar die heeft zeker niet het effect dat de PVV overtuigd raakt. Fleur Agema beschuldigt de oppositie van toneelspelletjes. Zo kan ze de illusie in stand houden dat ze zelf serieus is. Erg diep of overtuigend hoeft die illusie niet te zijn. De kiezers zullen het de PVV ongetwijfeld vergeven als het eigen risico in stand blijft, de schuld kan worden afgewenteld op de andere partijen. Want die spelen alleen maar toneel.

Het getuigt zeker van macht als je zelf nauwelijks toneel hoeft te spelen en de anderen kunt wegzetten als toneelspelers. We moeten niet te snel zeggen dat Agema zelf de grootste toneelspeelster is. Ze kan terugvallen op een houding waarin er nooit verantwoording hoeft te worden afgelegd. Daarom maakt het in essentie weinig uit wat de PVV zegt. Daadkracht komt bij hen neer op het niet hoeven of willen nemen van verantwoordelijkheid.

De democratie kan dus niet volstaan met het verantwoordelijk stellen van de PVV voor zijn daden en voorstellen. Dat levert weinig op. Structureel wordt de democratie door het fascisme gedwongen tot een tweevoudige, verdeelde houding. Enerzijds is er de vertraging die optreedt doordat de democratie zichzelf bindt aan haar eigen regels. Dat maakt haar minder aantrekkelijk en zet haar op achterstand. Anderzijds betekent democratie het niet toelaten van antidemocratische krachten. Ze moet dus blijven streven naar macht en daarmee ook naar de daadkracht die haar buiten zichzelf kan brengen.

Is een verdeelde houding wel een houding? Als de verdeelde houding onvermijdelijk is, is deze vraag misschien wel een luxevraag. Niet dat de vraag daarmee ook betekenisloos wordt. Wat nu luxe is kan over een tijd misschien wel belangrijk worden. Wat nu toneelspel is, is enerzijds kwetsbaar voor ontmaskering, anderzijds grijpt het vooruit naar de situatie waarin zoiets als democratie weer mogelijk wordt als het fascisme zijn dodelijke werk heeft gedaan.

Je zou dit de toekomstgerichtheid of messiaanse kwaliteit van de democratie kunnen noemen. Je houdt vast aan een houding omdat je niet anders kunt en omdat je al vooruitkijkt naar een toekomst voorbij de fascistische daadkracht.