Joop Smit lezen - Voorbereiding op Rome?

Leiden alle wegen naar Rome, of is het andersom? Over een paar dagen ben ik in Rome. Ineens verander ik in een verzamelaar van vooral e-books, en ik wil nog snel Italiaans leren. In de lijsten van de bibliotheek online treft me de naam van een docent van vroeger, Joop Smit. Hij vertelt in zijn boek zoals zovelen over zijn voetreis naar Rome, en daarnaast ook naar Santiago en Jeruzalem. Smit is een type die het helemaal niet erg vindt dat hij zo gewoon is. Het bescheiden voetstuk waarop hij stond, als docent en priester, verlaat hij zelfs nog, en hij wordt gewoon een oude man met een rugzak.

Achteraf bezien had Joop Smit op mij een enorme invloed. Hij deed namelijk aan close reading. Dat klinkt ook alweer zo gewoon, want is niet elk lezen close reading? Bovendien hing Smit een bepaalde benadering aan, de 'receptieanalyse'. De betekenis ontstaat meer in het lezen dan in het schrijven. Het hangt voor mijn gevoel nauw samen met retorica, want de lezer probeert die lezer natuurlijk vooral te overtuigen omdat hij ook wel aanvoelt dat die de betekenis evenzeer bepaalt als hijzelf, of nog meer. Mede dankzij Smit heb ik een enorm vertrouwen in het volgen van een tekst, op zoek naar details en verbindingen die niet kunnen worden gereduceerd tot bedoelingen en context, maar die bovenal mijn avontuur vormen, mijn weg.

Laat ik er nog een schepje bovenop doen, qua invloed op mij. Het boek dat we met een klein groepje theologiestudenten lazen was eigenlijk een brief, de Galatenbrief van Paulus. Die Paulus is geen sympathiek figuur, en tijdens het lezen werd dat alleen maar erger. Hij beriep zich op zijn relatie met Jezus die hij nooit had gezien in conflict met diens discipelen, en probeert hen te overdonderen met bezwerende taal. Pas veel later las ik de boeken over Paulus van Badiou en Agamben, het startpunt overigens van de filosofische weg waarop ik me nu bevind. Daar gaat het evenmin om de vraag of die Paulus nu wel sympathiek is of niet. Ik lees het boek van Agamben als een extreme close reading van het begin van de Romeinenbrief, waarbij je doorkrijgt dat al onze ideeën over universaliteit, zeg maar ons politieke humanisme, in de lijn liggen van Paulus, en tegelijk door hem al van een extra laag zijn voorzien waarmee we ook nu nog ons voordeel kunnen doen.

Even terug naar Smit. Die had niets met filosofie, hij zoekt liever de stilte en het mysterie. Het is een eenvoudige man. Hij liet zich deels meevoeren met het aggiornamento, realiseert zich ineens dat dit deels neerkomt op conformisme, aanpassing aan een samenleving die ironisch genoeg zelf weer nieuwe levensvormen zoekt. Toch wil Smit niet terugvallen in conservatisme. Hij blijft liever onderweg, en lijkt dus zijn bestemming te hebben gevonden in zijn rol als pelgrim. Tijdens het lezen miste ik een beetje de oude Smit, de lezer, de nauwkeurige lezer. Pas als hij bijna in Rome is, vergelijkt hij zijn wandeling met een spannend, goed boek dat je bijna uit hebt. Je bent blij met dat boek en vindt het jammer dat het bijna uit is, en je weet al dat je in die leegte aan het vallen bent. De oplossing ligt voor de hand natuurlijk, gewoon weer een nieuwe tocht maken.

Lopend langs het vreselijke laatste stuk langs een drukke weg, voegt Smit er nog een interessante gedachte aan toe. Rome is niet het doel, maar een middel. Normaal kom je deze gedachte in een iets trivialere vorm tegen: niet het doel, maar de weg is het doel. Ja, maar wat is dat doel dan wel? Een middel dus. Ik herken deze gedachte in mijn rol als docent. Cijfers zijn voor leerlingen heilig, en juist daarom hanteren wij docenten die cijfers als middel om de leerlingen te motiveren. Rome is dus ook zo'n middel. Niet zelden kiezen leerlingen voor het gymnasium mede omdat ze dan naar Rome mogen. Onze schoolleiding begrijpt daar niets van, en nu is de Romereis een keuze die ook openstaat voor niet-gymnasiasten. Dat kun je ook wel positief duiden: de magie van Rome straalt zelfs uit naar niet-gymnasiasten, de verplichte toets over Rome hebben ze vol overtuiging gemaakt.

Inmiddels zijn we in de filosofie beland. Het doel is eigenlijk een middel, en het middel, wandelen naar Rome, is het doel. Doel en middel zijn nu zo grondig verward dat we ons uitgeleverd voelen aan
een mysterie waarin we de essentie niet meer kunnen onderscheiden. Agamben heeft er een oplossing voor bedacht die hij zowel bij Aristoteles als bij Paulus terugvindt, het gebruik. Paulus: vraag je niet af of je slaaf moet blijven of vrij mens moet worden, maar maak gebruik van de toestand waarin je je bevindt. Mijn toestand: beetje ziek nog, docent, op weg naar Rome, maar ook lezer. Ik lees comfortabel mee met Joop Smit en hef de tegenstelling op tussen wandelen en lezen. Close reading, in real time, en de lezer heeft het laatste woord, en wel door te lezen.