Verlost door de schijt

Toen ik Het hout van Jeroen Brouwers las, stuitte ik op een passage waarin hoofdpersoon Eldert, een monnik in een streng klooster, een liefdesbriefje in snippertjes scheurt en in de wc gooit. De vliegen dansen eromheen.

Ik moest onmiddellijk terugdenken aan Ronald Giphart in - naar ik meen - zijn roman Giph. Daar aanbidt hij Jeroen Brouwers en gaat met enkele adepten naar een optreden van hem. Als hij na een desillusie weer terugkomt in zijn geliefde Utrecht gaat hij op de wc zitten schijten. Zo eindigt de roman.

Er moet dus een zinvolle samenhang bestaan tussen Brouwers en schijt. Want mij maak je niet wijs dat Giphart door te schijten wil afrekenen met zijn idool Brouwers, of Eldert met zijn Patricia. De schijt betekent veeleer een keerpunt, het is een ritueel waarin de held een nieuwe toekomst tegemoet gaat.

Je kunt om dit beter te begrijpen denken in de termen van de christelijke Eldert zelf. De wc is een hellevaart, maar Christus ging na zijn dood ter helle om daar de zielen te redden. Het is met andere woorden een symbool van verrijzenis. We kunnen ook aan Dante denken en zijn onmogelijke tocht door hel, purgatorium en hemel.

De Russische filosoof Bachtin heeft erop gewezen dat de schijt in de middeleeuwen werd beschouwd als 'de blijde materie'. Mensen waren op allerlei positieve manieren vertrouwd met schijt. Ze aten ingewanden van dieren en daar wasten ze niet alle fecaliën uit. Bachtin stelt ook dat de schijt als een tegengif werkte tegen de angst. Die werd door de autoriteiten vooral uitgespeeld in kosmische symboliek, de ondergang van de wereld die aangekondigd werd door kometen. De schijt kreeg in die context de betekenis van warme, vertrouwde, lichamelijke materie. Bachtin zegt ook dat de schijt ambivalent is, maar als je hem leest moet je wellicht zeggen dat hij een hoofdzakelijk positieve betekenis had.

In een andere zin is de schijt wel ambivalent. Niet omdat hij een negatieve kant zou hebben, maar omdat zijn positieve kant meerduidig is. Als de weg via de schijt Christus' hellevaart symboliseert, dan wordt schijten potentieel een christelijk ritueel. Voor de monnik van Brouwers betekent dat, dat hij de brief van zijn minnares door hem in de wc te gooien toevertrouwt aan Christus. Voor hem is dus feitelijk geen ontsnapping mogelijk aan het christendom, omdat zijn redding verloopt via christelijke symboliek en een christelijk ritueel.

Zo kunnen we de wc-gang van Ronald Giphart opvatten als opvolging, zalving. Schijt hebben aan Brouwers betekent dat hij op zijn manier Brouwers zal opvolgen en respecteren.

Conservatieven tegen vluchtelingen

Vanochtend staat er een mooi overzicht in de Volkskrant van conservatieven met hun mening over het vluchtelingenvraagstuk. Die zijn tamelijk voorspelbaar. De Europese landen komen in serieuze problemen als er nog meer immigranten bijkomen. Vaak zijn die laagopgeleid. Dat laatste vindt vooral de Zweedse historicus Markus Jonsson.

Maar bij de anderen, allemaal filosofen, overheerst een cultureel en zelfs religieus argument. Het echte probleem is de Islam. Daardoor verandert het argument enigszins. Het lijkt of immigratie op zichzelf wel okee is, maar de komst van moslims leidt op den duur tot katastrofes. Maar dat straalt vervolgens ook weer af op het oordeel van deze filosofen over de immigratie als zodanig. Immigratie is op zichzelf okee, zeggen ze, maar moslims tasten onze cultuur aan, en, trouwens, teveel immigranten kunnen we niet hebben.

Daardoor heeft de Franse filosoof Rémi Brague in zekere zin wel de kern van het probleem verwoord. Niet alleen van het probleem van immigratie, maar misschien onbedoeld ook van de conservatieve standpunten. Die kern is volgens hem gelegen in de religie. De kern van de Islam is de sharia, zegt hij, die de oorlog tegen de ongelovigen voorschrijft. Maar, voegt hij toe, de Islam is eigenlijk geen religie, maar van cultuur, van sociale identiteit en gedrag. Het concept religie is een westerse uitvinding, geënt op het Christendom, met zijn 'gebeden, riten, sacramenten en dergelijke'.

De kern van het immigratieprobleem bestaat dus in het Christendom, de religie die het meest of zelfs exclusief voldoet aan het concept religie, volgens Brague.

In een andere blog heb ik die opvatting over exclusiviteit van Christendom en Europese cultuur van Brague uitgebreider besproken. Brague beweegt zich rond een paradox. De exclusieve betekenis van Europa bestaat erin dat het zich structureel positief verhoudt tot een andere cultuur. Het Christendom was ondenkbaar zonder het Jodendom, de Romeinse cultuur ondenkbaar zonder de Griekse.

Met zo'n paradox kun je altijd minstens twee kanten op. Je kunt zeggen dat het Christendom in de kern bevestigend staat tegenover andere culturen. Je kunt ook zeggen dat het andere culturen moet afwijzen omdat deze de paradox van de exclusiviteit niet begrijpen. Dat laatste is wat Brague in zijn standpunt over de moslimimmigratie doet. Daarmee profileert hij zich tot een conservatief zoals bijvoorbeeld ook Bolkestein dat hier was.

Maar zoals gezegd, met Bragues filosofie kun je ook andere kanten op. Je zou bijvoorbeeld kunnen bedenken in welke zin de Islam zich secundair verhoudt tot het Christendom, zoals het Christendom ten opzichte van het Jodendom. Zo neemt de Islam voortdurend elementen uit de westerse cultuur over, ook wanneer ze zich daarvan niet bewust is. Homofobie bijvoorbeeld was in de Islam afwezig, totdat de Engelsen hun Victoriaanse moraal in de moslimwereld importeerden.

Voor Brague is deze secundaire verhouding wat betreft de Islam ondenkbaar, zo lijkt het. Als kenner van middeleeuwse Joodse en Islamitische teksten zegt hij dat de Islam alleen ideeën van anderen overnam die het direct gebruikte, maar alle andere ideeën niet bewaarde. Kijk je echter naar de formuleringen van Brague in de krant, dan kun je je afvragen of zijn strakke definitie van sociale identiteit wel klopt. Moslims zijn in staat om hun tolerantie jegens homo's in te ruilen voor homofobie. Ze nemen van het Westen allerlei zaken over die hun identiteit bepalen en veranderen.

De Islam heeft dus minder identiteit dan zijzelf denkt, en dan Brague denkt.

Denk je langs dit spoor verder, dan krijgt het culturele argument van de conservatieven een andere lading. Zij geloven in culturele identiteit, niet zozeer omdat ze tegen andere culturen zijn,maar omdat ze de problemen van onze wereld symbolisch (imaginair) overzichtelijk willen houden. Het is verrassend om te zien hoezeer juist filosofen hechten aan dit symbolische overzicht. De argumenten die ze erbij leveren zijn voor iedereen interessant, omdat je er ook andere kanten mee op kunt. Het conservatisme laat ons de wereld beter begrijpen, maar vooral als je het tegen zijn bedoelingen in leest.

Zelfbestraffing door middel van landschap

Landschapsarchitect Adriaan Geuze is nog aan het praten bij Zomergasten. Het is inderdaad wel erg, die verrommeling van het landschap, met name rond de snelwegen. Want de auto, dat is toch een mooie manier om het Nederlandse landschap te beleven.

Ik heb er geen mening over. Deze blog is niet bedoeld om meningen te ventileren, en bovendien geloof ik niet in meningen.

Wel probeer ik soms een twist aan te brengen in de mening van anderen. Hoe kan ik die twist aanbrengen in de mening of observatie, of zelfs de woede van Geuze?

Mijn eerste associatie is het landschap dat functioneerde als decor van de Duitse Autobahn onder Hitler. Was het niet Syberberg die de Autobahn beschreef als een Gesamtkunstwerk? Het is dus de esthetisering die we terecht koppelen met het vernietigingsdrama van Hitler, de vernietiging van de ander en van zichzelf.

Je zou dus die verrommeling rond de snelwegen kunnen beschouwen als uitgestelde (zelf)vernietiging. We zijn niet zozeer tegen esthetisering en Gesamtkunstwerk, we zijn tegen een wij dat zich opricht tegen de banken, bedrijven en speculanten. We laten hen begaan omdat we een tolerant volk zijn. We willen geen gedoe rond al dat soort dingen waarmee we ons in ons werk al bezighouden. En daar volgen we de imperatieven op die ons elke dag worden opgedrongen, om onszelf en ons bedrijf te redden.

'Nederland heeft enorm de neiging om weg te kijken', hoor ik Geuze zeggen. Dat klopt zeker voor die snelwegen, want we kunnen nog diverse kanten op. We kijken naar de andere kant van onze Autobahn, we kijken naar de vakantie, Geuze zelf kijkt naar Spanje. Onze pluraliteit bestaat in diverse richtingen waarin we wegkijken, en in de tolerantie waarmee we de lelijkheid toelaten die over ons wordt uitgestort.

Heb ik nu een twist aangebracht in de visie van Adriaan Geuze?

Ja, want in zijn visie draait het om de waarde van planning, de planning die toch ook de schoonheid van het landschap moet omvatten. Het landschap is mooi dankzij Mondriaan. Houd je die visie vol, dan moet je wel alle vormen van planning accepteren, ook als ze niet jouw schoonheid tot doel hebben. De enige manier om de schoonheid van het landschap te redden is centrale planning, of een decentrale planning die goed uitpakt. Maar als je de decentrale planning accepteert, dan moet je die ook accepteren als die niet mooi uitpakt.

Bovendien is de lelijkheid van de moderne democratie wraak op het totalitaire Gesamtkunstwerk. Onbewust is het Nederlandse landschap verrommeld en verlelijkt omdat we nog steeds onbewust worden belaagd door de Hitleriaanse idee van het Gesamtkunstwerk. Daar ageren we tegen. In wezen dus door zelfbestraffing. Kijk eens, nazi's, wij zijn machtiger dan jullie, want we verlelijken ons landschap! We zijn zo machtig dat we onszelf kunnen straffen zonder ten onder te gaan.