Vanochtend bij de Volkskrant kreeg ik een ernstige oprisping om een commentaar te schrijven bij twee of drie berichten. Het ene over de rol van Rusland in Syrië, het andere over de romantiek van Nederlandse Ruslandcorrespondenten. Over het eerste schreef Bert Wagendorp zijn column. Tja, dat commentaar wordt al zowat dagelijks geschreven. Zodat ik met mijn oprisping dreig te blijven zitten. Dus: wat te doen met Rusland? Wanneer alles al geschreven en gezegd is?
In mijn geval heeft schrijven misschien nog de betekenis dat ik mijn eigen houding jegens Rusland steeds moet beproeven. Ik heb in het verleden gelezen en geschreven over Rusland. En nu geeft het nieuws aanleiding om te kijken op welk niveau, inhoudelijk, emotioneel en qua invalshoek, ik kan reageren op Poetin en Syrië, de twee meest prominente onderwerpen in het nieuws.
Misschien is het meest intrigerende, maar ook wel het meest mysterieuze aspect van Rusland de rationaliteit. Bij de correspondenten die in Rusland verwikkeld zijn in een haat-liefde en, zoals Pieter Waterdrinker, ook nog eens existentieel, zal dat niet gauw worden gethematiseerd. Hooguit erg impliciet, zoals zijn opmerking dat je als je tien uur over Rusland vliegt je vanzelf 'filosofisch' wordt.
Soms slaat dat om. Jelle Brandt Corstius was altijd nogal van de romantiek, maar waarschuwt ons nu vooral voor de gevaren die ons vanuit Rusland tegemoet waaien. Ook daar verwacht ik niet snel dat rationaliteit wordt gethematiseerd, hooguit het ontbreken daarvan.
Bij romanticus Bert Wagendorp zag ik wel een poging daartoe, door de Russische interventie in Syrië te beschrijven als een schaakspel. Schaken, daarbij denk je onmiddellijk aan Russische romantiek. Jan Timman zei dat hij bij Dostojevski onmiddellijk aan Spasski moest denken. Maar bij schaken gaat het ook om denken, toch? En ook als je niet gelooft dat Poetin met zijn bombardementen niet opzettelijk Europa wil splijten doordat hij massa's vluchtelingen onze kant op jaagt, er is zeker een rationele samenhang, er is een gevolg dat goed bij zijn machtspolitiek past.
Wat we moeten doen met Rusland is deels politiek natuurlijk. We moeten goed reageren. Maar daarin is het Westen niet erg sterk. Keer op keer worden we in de reagerende rol gedrukt en hebben we het nakijken. Daarom moeten we zeker ook Rusland en onszelf beter leren begrijpen. Wat onszelf betreft: wat is de waarde van een Europa dat aarzelt, dat niet met één stem kan spreken? Welke meerstemmigheid ligt erin besloten die wellicht anders is dan die van Rusland, met Dostojevski, Bachtin en Alexijevitsj?
Maar het gaat er ook om, Rusland beter te begrijpen. Nu valt me op dat Rusland steeds al heel gauw in een bepaald register wordt besproken. Het wordt gezien op een subjectieve manier, romantisch, empathisch, met haat-liefde en met onze eigen mening erbij. Het andere register is dat van de objectiviteit, Rusland als object van onze blik, met oog voor zijn plannen, belangen, dynamiek, en de objectieve kansen die wij hebben om op zijn interventies juist te reageren.
Wat buiten zicht blijft wanneer we voor een van beide registers kiezen is de rationaliteit van Rusland zelf, de manier waarop Rusland zelf gebruik maakt van de ratio, hoe het die ratio subjectief beleeft als het ware. Op dat gebied heeft Rusland een tamelijk traumatische geschiedenis. In zijn beroemde filosofische brieven schreef Tsjaädajev dat Rusland qua ontwikkeling op alle gebieden een niet in te halen achterstand had op Europa. Sindsdien dook Rusland zelf in de romantiek of ontwikkelde het een rationaliteit die in hoofdlijnen los stond van Europa.
Het zou mooi zijn wanneer we die kloof kunnen overbruggen, en in de perestrojka leek het erop dat dit kon gebeuren. Hopelijk komen er ooit weer nieuwe kansen. Maar wat daaraan vooraf moet gaan is volgens mij dat we meer inzicht moeten krijgen in de manier waarop Rusland nadenkt, hoe het waardering heeft voor rationaliteit, ook al gebeurt dat meestal niet op de manier die ons in Europa vertrouwd is. Ik bedoel dat niet in een waarderende zin, ik zeg niet dat die Russische rationaliteit goed is en dat we die moeten respecteren.
Misschien wordt het weer tijd dat we de wereld niet proberen te veranderen maar dat we hem beter begrijpen. Marx kan ons daarbij helpen, praxis is een vorm van handelen waar het begrijpen al in besloten ligt. Rusland begrijpen, en begrijpen hoe Rusland de wereld begrijpt, helpt ons om zelf de wereld beter te begrijpen, en daardoor onszelf.
Even terugkoppelen naar Syrië.
Poetins interventie drukt ons met de neus op het gegeven dat de wereld niet alleen bestaat uit losse onderdelen, IS, vluchtelingen en Rusland, maar dat die onderdelen ineens blijken samen te hangen. Dat heeft gevolgen voor onze ethiek, die nog steeds wordt gedomineerd door het verlangen naar het goede. Nu moeten we ineens gaan onderhandelen met IS, Assad en Poetin, drie vormen van het kwaad. Welke keuze we ook maken, we worden er geen betere mensen van. Zoals het kwaad verdeeld raakt over alle partijen, lost ook het goede op, ergens in Genève of elders.
Ik betwijfel of het schaken de juiste metafoor is om onze rationaliteit en die van Rusland beter te begrijpen. Schaken is een spel, terwijl de gruwelijke verhalen van slachtoffers in Aleppo ons duidelijk maken dat er ernst in het spel is. Lezen we het boek van Alexijevitsj, dan zien we dat Russen daar vaak oog voor hebben. Het zou goed kunnen dat de verhouding tot het lijden van Rusland niet alleen romantisch of berekenend is, maar meer gedacht moet worden in termen van existentiële acceptatie of zelfs affirmatie.
Mag je dat wel rationeel noemen? Ja, het is een rationaliteit die niet gauw de mijne zal worden, maar de mijne is de enige niet. Het denken vraagt er zelf om dat we het steeds opnieuw opbouwen vanuit het zijn dat eraan voorafgaat. Je kunt ook zeggen: het denken zelf heeft geen vooronderstellingen of een gegeven doel. Het kan dus evengoed plaatsvinden bij mij als bij de Russen. Daarover zal ik wel moeten nadenken, of dat leuk is of niet, of het goed is of niet.
Denken over de rationaliteit van Rusland zou dus kunnen betekenen: het denken opnieuw opbouwen vanuit de acceptatie van het gruwelijke lijden.
Even een spontane reactie (typisch voor de romanticus): Inzicht krijgen in hoe Rusland nadenkt en waardering voor rationaliteit heeft: JA! graag! Eindelijk iemand die dit hardop schrijft!
BeantwoordenVerwijderenExistentiële acceptatie van het lijden lijkt mij kenmerkend voor een van de stemmen in Rusland, misschien de basstem? Hoe dan ook, een goede ingangspunt in onze poging Rusland te begrijpen.