We don't need no education

Roger Waters besluit, omdat zijn vrouw dat zegt, opnieuw een Tour te doen, en wel over The Wall. Alleen moet het wat minder koude oorlog worden, zegt hij, en wat minder Pink Floyd. Het moet wat meer fundamenteel filosofisch worden.

Het ging destijds (1979) eigenlijk niet over de leraar. De leraren zeiden destijds tegen hem: hou je mond! Was hij leraar geweest, dan had hij tegen een puberleerling gezegd: kom, laten we er eens over praten. Dat vindt Waters erg belangrijk.

Kinderen zeggen wel dat ze geen behoefte hebben aan onderwijs, maar het is beter voor hen als ze dat wel krijgen, dat is kort gezegd de visie van Waters. Zijn opvoeding: een groot spektakel, publiek dat ademloos toekijkt, en zelf doorstomen naar de toptien van veelverdieners.

Ja, we kunnen er wel cynisch over doen, maar het leert ons zeker iets over onderwijs. Het is de fascinatie waarin de instemming in Schwebe wordt gehouden. Gesprek, genot, intimidatie, consumptie, alles wordt dichtgesmeerd doordat het wordt opengehouden, en opengehouden doordat het wordt dichtgesmeerd.

Waters: 'Het was in 1979 de eerste keer dat ik een tekst schreef waarin bakstenen iets helemaal afsloten. Daarna zou ik dat nog een aantal malen doen.'

Nero en Seneca

Het ging er maar moeilijk in mij bij, die these van Anton van Hooff dat Nero's ontsporing eraan te danken is dat zijn leraar Seneca steeds minder vat op hem had.

Daartegen spreekt allereerst Seneca's filosofie, met de fatale koppeling tussen fatum en ratio. Als de ontsporing begint kan Seneca dit alleen maar verwelkomen.

Daarnaast was er al sprake van belangenverstrengeling. Seneca had al rationele verantwoording afgelegd over de kloof tussen soberheidsideaal en het gegeven dat hij de rijkste man op aarde was. Bovendien moest hij de misstappen van de keizer afdekken met retorica. Beide gegevens maakten hem vatbaarder voor de verantwoordelijkheden die zijn positie met zich meebracht.

Een derde reden is de rationaliteit van Nero's machtspolitiek. Om zijn macht te handhaven moest hij het fatum accepteren en rationele stappen ondernemen. Daarbij kwam de training van Seneca hem goed van pas.

En dan hebben we nog het gegeven dat Seneca's opvoeding zich niet uitstrekte over de filosofie. Daarin stuitte hij op een verbod van Agrippina. De filosoof kon zich zodoende alleen maar redden door zich van het begin af aan los van Nero te ontwikkelen.

En dan hebben we nog de dichter Seneca. Die had een grote invloed op de artistieke dromen van Nero.

Is het nodig om door te gaan? Het probleem ligt inmiddels, wat mij betreft, andersom. Waarom volhart Van Hooff in zijn oppervlakkige benadering? Omdat hij de betrekkelijkheid ervan doorziet maar een gebaar wil maken waarmee hij onze aandacht vasthoudt? Omdat hij humanisme en wreedheid op symbolisch niveau wil onderscheiden?

My guess: hij sluit zich af voor diepere gedachten omdat die het ritme van de vertelling storen. De vertelling van de verteller, dat was bij Petronius de daad waarmee hij à la Scheherazade zijn eigen bestaan in de buurt van Nero veilig dacht te stellen. In die zin zijn wij allen Scheherazades. We zoeken de nabijheid van de spannende dood en duwen hem tegelijk weg, vervuld van leven, ons leven, onszelf.

Uitleg van Blackburns Politeia

De blog lijkt heel kritisch. Maar vergeet niet dat het een 'prijzing' is. Het is dus de bedoeling om in het boek naar boven te halen wat ik het beste ervan vind, waarom ik vind dat het boek moet worden gelezen en geprezen.

De sleutel vond ik in de verwijzing naar het beroemde Whitehead-citaat, dat de Europese filosofie niets meer is dan een serie voetnoten bij Plato. Whitehead is de filosoof die vooral bekend staat om zijn 'procesfilosofie', de aanname dat de realiteit bestaat uit 'actuele entiteiten' die voortdurend in wording zijn. Je zou zeggen dat dat toch weinig met Plato te maken heeft. Die wilde toch vanuit het voorbijgaande terug naar de vaststaande ideeën? Maar Whitehead zelf dacht daar blijkbaar anders over, en Blackburn volgt hem daarin.

Het lijkt er wel op dat Plato niet echt van harte gelezen wordt. De belangrijkste reden om hem te lezen is dat hij kennelijk onvermijdelijk is. In die zin worden wij, zeg ik dan, voor het gerecht gedaagd, wordt ons door Plato een proces aangedaan. Blackburn zelf vindt dat ook overtuigend. Als je zelf meer een Aristoteles-type bent, maar er toch achter komt dat je Plato niet kunt negeren, dan zegt dat iets over de kracht van die filosofie, of toch minstens van zijn teksten. In Blackburns behandeling herkennen we vervolgens enkele bekende patronen, zoals de idee dat filosofie vooral belangrijk is vanwege de vragen die worden opgeworpen, en minder vanwege de antwoorden.

In mijn blog doe ik een poging nog een stap verder te zetten, en het procesdenken zelf onder vuur te nemen vanuit de ideeënleer van Plato. Hoe kun je nu een proces evalueren, hoe kun je het bestaan ervan testen en de omtrekken ervan zien? Vanuit het proces zelf is dat onmogelijk. Maar als alle processen, zoals Whitehead zelf zegt, onderling verbonden zijn, dan ontbreekt het punt van waaruit je de processen zelf kunt beoordelen. Daarom zul je altijd bij zoiets als metafysica uitkomen voorzover je wetenschappelijke pretenties met je filosofie hebt. En kom je dus in de buurt van Plato's ideeën. Die blijven zich steeds weer opdringen.

Okee, zo'n ideeënleer is onhoudbaar, alleen al vanwege het onacceptabele dualisme dat ze impliceert. Maar de procesfilosofie is al even onhoudbaar. Je blijft dus heen en weer geketst worden tussen beide aannames, van processen aan de ene kant en externe kriteria aan de andere kant. Maar precies dat is voldoende reden om Plato te blijven herlezen. En toegepast op het onderwerp van Politeia: Of de ideale staat nu bestaat of niet, zelfs of hij kan bestaan of niet, is een type vraag dat je nodig hebt om politiek in zijn algemeenheid te kunnen doordenken en beoordelen.

Dat sluit aan bij de tendens van pakweg de voorbije halve eeuw om Plato niet meer te zien als representant van een ideeënleer, maar als schrijver, denker, gesprekspartner.

Is Blackburn daarmee toch niet stiekem bekritiseerd? Nee. Ik prijs hem omdat hij Plato leest, tegen zijn neiging in. Hij geeft daarmee blijk van de deugd van zelfbeheersing. Dat is nu volgens Plato in Politeia precies de belangrijkste politieke deugd.

Versneld zwartwit

Een driehoek is te gecompliceerd en te traag. Vandaar de neiging om combines te vormen en zodoende het gevoel te hebben met een meerderheid de eenzame vijand te verslaan. Wat natuurlijk voortkomt uit de ervaring dat jij eerst die eenzaamling was die zich tegenover de twee geplaatst zag.

Zo kun je de Nederlandse politiek in een keer begrijpen. Waarom heeft Wilders de verongelijkte losers van links nodig? Omdat hij zich geplaatst ziet tegenover de Haagse midden-elite. Waarom heeft Pechtold de gepolariseerde grotere, en later de kleinere, nodig? Omdat hij in de machtsvorming slechts kan opereren door de driehoek te vervangen door een simpel oppositiemodel. Enzovoorts.

Ook de Anti-Oedipous van Deleuze-Guattari wordt zo ineens duidelijk. Zij keerden zich tegen de oedipale driehoek omdat de simpele oppositie in een keer een verkieslijk model leek: vanwege de waarheid van de schijn, vanwege de mogelijkheid van horizontale vertakkingen (Rhizoom), vanwege de eis een nee te laten horen dat een ja was.

Het wordt nu in een keer mogelijk om twee kanten op te gaan. Vanuit dat zwartwitdenken kun je de monistische yingyangvariant met terugwerkende kracht omarmen. Je kunt denken aan broederschap, oorlog en vrede, verzoening en eeuwige heropening.

Ook kun je vanuit die tweeheid weer terug naar de combine die hem schraagt. Maar nu gebruik je de combines om snelheid te genereren. De tweeheid genereert de arbiter, spel en arbiter genereren de ernst van het spel enzovoort. Dialectiek zo men wil, de opgevoerde race naar het einde.