50 shades of IS

Er staat weer zoveel over IS in de krant dat ik maar niet geloven wil dat ze worden gedreven door slechts één motief: het uitlokken van de eindstrijd. Daarnaast was er een geschiedenisleraar die me vroeg om een blog te schrijven over 50 shades of philosophy. Nu bestaat er een traditie in de filosofie van het aangaan van moeilijke uitdagingen, l'expérience de l'impossible. Misschien dat ik dus een en ander kan koppelen.

Het lijkt me namelijk onmogelijk om vijftig tinten te ontdekken in IS. Goed, ze hebben een kalifaat gevestigd en moeten dus grond verdedigen, ze zijn uit op werving van jonge jongens, daarvoor moeten ze dan weer preken buiten de grenzen, diplomatieke contacten aangaan met de Noordwest-Afrikaanse landen, heldendaden plegen in Europa enzovoort, uiteindelijk kun je zo zonder te veel moeite bij vijftig aspecten uitkomen. Maar al die aspecten blijken nu volgens Will McCants duidelijk in het teken te staan van die eindstrijd. IS zal zijn strijd niet staken wanneer bepaalde politieke doelen gehaald zijn, zoals Al Qaida dat nog wel lijkt te doen. De strijd wordt pas gestaakt wanneer het religieuze doel is gehaald, het heersen van Allah over alle mensen en de uitschakeling van alle mensen die zich hierbij niet willen aansluiten.

Mijn filosofische neiging is het duiken op de vooronderstellingen, parallellen, theologische voorstellingen en noem maar op. Maar IS weet zich hiertegen toch goed te immuniseren. Er is bij mijn weten geen lange scholing in de Koran nodig om deel te nemen aan IS. De strijd wordt met praktische middelen gevoerd, vooral militaire. Hooguit wordt de technologie erbij gehaald om bijvoorbeeld de strijd in de media beter te kunnen voeren en worden mobieltjes afgepakt bij recruten omdat ze de positie van het legerelement verraden aan de vijand.

Geen vijftig tinten, geen filosofie dus, althans niet in deze zin.

We zullen de vijftig tinten en de filosofie opnieuw moeten uitvinden om ze te kunnen toepassen op IS. Mijn leidend citaat hierbij is afkomstig van McCants: 'Voor jonge mannen is het erg opwindend te vechten aan de kant van het goede tegen het slechte in het drama van de eindtijd.' Het gaat dus, net als in de Fifty Shades, om opwinding. Positieve opwinding dat wordt teweeggebracht met iets dat wij geweld noemen. Maar het is maar de vraag of die jonge mannen dat ook vinden. Natuurlijk doen ze mee aan militaire operaties en executies. Staan die in dienst van het goede, dan zou je beter kunnen spreken van Gewalt, het gezagvolle heersen bij de uitvoering van de wet in dienst van de soevereine vorst. Allah dus in dit geval. Onderwerping, liefde.

De vrouw is in Fifty Shades wel zo slim om een contract op te stellen voor het feest kan beginnen. Daarin wordt vastgelegd onder welke voorwaarden de man moet stoppen met het feest. Ook hier dus een soort wet, een privé-sharia, die moet voorkomen dat de totale zwartwitorde alsnog verzandt in chaos. Ook moeten in de strijd de voorwaarden behouden blijven voor voortzetting van de strijd in de verhouding.

Het zou kunnen dat ook IS daarmee, bewust of onbewust, bezig is. Het beperkt de lijst van mogelijke deelnemers zo sterk, alleen dat deel van de soennieten dat het met hen eens is, dat het principe voor de pragmatiek lijkt te gaan, en het einddoel uit zicht lijkt te raken. Of hiermee een andere pragmatiek in gang wordt gezet valt allerminst te ontkennen. Die zou te maken kunnen hebben met het garanderen van de voortzetting van de strijd. Dat is ook vanuit een ander oogpunt wenselijk vanuit de motieven van IS zelf, lijkt me. De beweging drijft zozeer op het ressentiment van zijn aanhangers dat de vijand hoe dan ook in leven moet worden gehouden als richtpunt van de wraak. De historische ervaring leert dat de afrekeningen, wanneer het momentum voorbij is, naar binnen zullen slaan.

Goed, ik ben nu pas bij 'twee tinten', de gerichtheid op het einddoel en de instandhouding van de strijd zelf. Het zal niet meevallen om zodoende bij de vijftig te komen. Maar, stel dat u de boeken gelezen heeft, vertel me eens eerlijk. Heeft u in dat boek alle vijftig tinten kunnen onderscheiden?

Compositie

Bekijk je de meeste non-fictie, dan lijkt het of er bepaalde patronen worden gevolgd. Het ziet eruit als een onderzoeksverslag, waarin de fasen van dat onderzoek in grote lijnen worden gevolgd: vraagstelling, hypothese, uitwerking en conclusie. De stijl wordt met opzet tamelijk plat gehouden. Ook daar kun je dus verwachten dat verrassingen worden beperkt.

In de klassieke muziek was dat lange tijd ook het geval. Er werd gewerkt met voorgegeven vormen. Tot de revoluties van de romantici en de atonalen. Want toen ontstond het gebruik dat voor elk stuk opnieuw het materiaal en de vorm opnieuw werden uitgevonden. In die situatie zitten we nog steeds. Soms hoor je in stukken de handtekening van de componist, soms ook van een bepaalde periode in zijn leven, soms beperkt die handtekening zich zodanig tot het afzonderlijke stuk, dat je misschien beter kunt zeggen dat het stuk zijn eigen handtekening is. Het voorbeeld bij uitstek hiervan is de Negende van Beethoven.

Ga je nu weer terug naar andere genres, naar beeldende kunst, literatuur en zelfs non-fictie, dan gebeurt het soms dat je de betekenis van de verschillen beter gaat zien. Onder de ogenschijnlijk gegeven vorm zie je een eigen opzet schuilgaan, iets wat je individualiteit zou kunnen noemen. Hierbij kan de filosofie behulpzaam zijn. In filosofie moet het verband tussen details en de grote lijnen steeds opnieuw worden overdacht. Elke lezing van een ogenschijnlijk saaie tekst kan ineens avontuurlijk worden. Je kunt het interpretatie of deconstructie noemen, dat maakt in dit geval niet zoveel uit.

Voor mezelf heb ik door die filosofische avonturen een andere kijk op teksten gekregen. Je kunt ze lezen of beluisteren als muziekstukken. Niet letterlijk, de teksten gaan meer via je oog dan via je oor naar je verstand en gevoel. Wel in het opzicht dat ik hierboven heb proberen uit te leggen, dat ze composities zijn waarin materiaal en vorm steeds opnieuw worden uitgevonden. Moet ik voorbeelden noemen om dit te illustreren? Klik hiernaast op 'Prijzingen!' en hopelijk is elk stukje daar een illustratie van mijn 'geleg' hier. Aan de andere kant besef ik ook wel dat ik te kort door de bocht ga. Met dit stukje heb ik vooral iets aan mezelf proberen uit te leggen. De complicaties van mijn visie komen later vanzelf weer naar boven.

Bravo!!

In de muziek is het zeer gebruikelijk om competitie in te voeren. Ik denk aan de toptwintig of de toptweeduizend bij de popmuziek, maar ook aan het dwingende gevoel waarmee vrienden je verklaarden dat ze Mozart toch echt mooier vonden dan Bach. Of andersom. Wij zijn de jury, er komen wat componisten voor onze neus en wij houden de bordjes omhoog.

Is dat niet een gevolg, wellicht ongewenst maar daardoor niet minder onontkoombaar, van de Kritik der Urteilskraft? Dat oordeelsvermogen is almachtig geworden, maar weer niet zo almachtig dat het zich niet voortdurend hoeft te bewijzen. We willen onze sportmiddag best even inruilen voor een deuntje Mozart, maar wel volgens de voorwaarden van het schansspringen.

Is het niet gewoon een grammaticale verwarring? vraag ik me soms af. Als iets zeer goed is, kan het worden verward met het beste. Benissimo.

Kan zijn. Maar het heeft beslist ook te maken met de vervoering waarin die componist ons heeft weten te brengen. Die willen we weergeven in hard handjeklappen, maar ook in woorden. Het zegt iets over die muziek. Ook die muziek is een manier om hard handje te klappen, zij het ietsje subtieler en uitgesmeerder. Dat is zo aanstekelijk dat we willen meedoen, met ons geklap en onze lijstjes.

Mindful

Interessante term, dat mindful. Qua woord alleen al. Er wordt zoiets bedoeld als: richt je aandacht volledig op datgene wat zich hier en nu aandient. Je aandacht wordt dan dus volledig in beslag genomen door dat ding. Vandaar dat '-ful'.

Bedoeld wordt ook de connectie met het Boeddhisme, waar het juist de bedoeling is dat je je geest leegmaakt. Je concentreert je op het ding voor je, maar juist om ervan onthecht te raken, het te zien als iets dat komt en gaat. Uiteindelijk richt je je als het ware op de leegte als zodanig, al is dat moeilijke doel niet zomaar te vangen in termen als vol en leeg.

Het is dan ook niet zeker of je de mindfulness een dienst bewijst door het '-ful' letterlijk te nemen. Zoals de dingen komen en gaan, komt en gaat ook het '-ful' van de mindfulness.

Maar hoe zit het met dat 'mind' van het 'mindful'? Het Engels is niet ondubbelzinnig te vertalen met 'aandacht', maar kan evengoed worden vertaald met 'geest' of 'verstand'. Het kan ook een werkwoord zijn, en betekent dan zoiets als ergens aan denken, ergens op letten. Vaakgeciteerd is de waarschuwing 'mind the gap', die we ons herinneren van de Engelse stations.

Het 'mind the gap' wordt zelfs gebruikt als samenvatting van de deconstructie. Het stelt niet alleen de 'gap' centraal, de kloof of opening tussen de dingen die nooit met zichzelf samenvallen. Het herinnert tevens aan de 'vigilance', de waakzaamheid of alertheid waarvan je nooit genoeg kunt hebben, en in feite ook nooit genoeg hebt.

Je hoeft natuurlijk niet meteen helemaal into Levinas te gaan. Mindfulness is op de eerste plaats bedoeld voor de lijdende mens die al geholpen is met een beetje. Daarnaast kunnen we allemaal ons voordeel doen met een beetje concentratie, al is het maar om van die overdadige concentratie af te komen.

Nu weer terug naar dat woord. Taal geeft altijd meer dan ze wil zeggen. Zoveel wil ik toch wel overhouden van de filosofie. Als ik al de keuze heb, want zodra ik me in de taal begeef heb ik misschien wel niet meer zoveel keus, dan wordt het me gratis erbijgegeven.

Zo figureert mindfulness niet alleen in het therapeutische en halfreligieuze circuit. Het dringt ook gemakkelijk de levenskunsttraditie binnen, waarvan de Grieken aan de oorsprong staan. En het komt ook met alle kracht de alledaagsheid binnenwandelen met al zijn betekenissen en bijbetekenissen. Het versterkt zichzelf in tautologieën: 'Denk aan de mindfulness!' 'Ach, daar heb ik weer niet genoeg aan de mindfulness gedacht!' Het wordt, kortom, ons geweten.

Het geweten beschuldigt in een beweging door achteraf: 'Ik had wat mindfuller moeten zijn en heb dat weer niet gedaan.' Men ziet, het verkeert in zijn tegendeel, het haalt ons weg bij de dingen zoals ze zich aan ons aandienen en bij de volheid-leegte waarbinnen die dingen opduiken en weer gaan. Het wordt een spook dat ons uit de slaap houdt waardoor we al ongeconcentreerd en onontvankelijk aan de dag beginnen.

Belanden we in die situatie, dan moeten we detoxen, detoxen van mindfulness wel te verstaan. Of nog beter: dan moeten we helemaal niks. Bekijk deze morele mindfulness met vriendelijke aandacht, als iets dat verschijnt en weer verdwijnt.