Ik leg deze vraag maar bij u neer, want zolang we de democratie nog hebben mag je dat soort vragen stellen en breng ik u ook niet in gevaar door u uit te lokken tot kritische stellingnames.
Zelf zit ik de laatste tijd iets meer op het spoor van de zijnsaffirmatie dan van de kritiek. Zo kun je de kritiek in een beweging mee door affirmeren en hoef je niet voor bepaalde grenzen halt te houden die je zelf hebt getrokken, zoals Kant. Inmiddels praat ik graag over alles, ook het Ding an sich. Zolang het nog kan, dus.
Is het erg dat de democratie kopje onder gaat, de democratie die toch al verzandde in technocratie en populisme? Nou, dat weet ik nog niet, maar de waarde van de democratie kun je niet afmeten aan zijn zuiverheid. De democratie is nooit zuiver geweest. Vandaar dat Derrida liever sprak van de toekomstige democratie dan van de huidige. Maar nu dus die heel andere vraag of de democratie nog wel toekomst heeft.
De bedreigingen van de democratie hoef ik u niet te schilderen. Een opsomming moet volstaan: de opkomende totalitarismen, kleinschalig en grootschalig (Rusland, China), de politiemachten, armoede, Islam, de uitbreiding van toezicht (panoptisme), de banken, onbekwame politici, oorlogsdreiging, de technologische vooruitgang, domheid, dat soort dingen dus.
Toch zijn er twee of drie motieven die misschien aan uw aandacht ontsnappen. Ik heb behoefte ze even te noemen. In China worden tegenwoordig modelburgers gekweekt door het gebruik van social media te koppelen aan kredietwaardigheid. Een geniale uitvinding, want zo bespaar je de overheid en de burger een hoop politie. Uiteraard is dit beleid vooral mogelijk door technologie. Maar even briljant is dat de controle wordt gekoppeld aan de verlangens der burgers: het verlangen met elkaar oneindig te beppen, waarvoor je dan weer krediet nodig hebt. De uitvinding was in feite eerder al geïntroduceerd door Amazon, maar wordt (tenminste voor de begrijpende buitenstaanders) nadrukkelijker gepolitiseerd.
Het tweede motief is moreel van aard. Waar de burgers op Europa afkomen leidt dat niet alleen tot humanitaire rampen maar wordt ook een klemmend beroep gedaan op onze gastvrijheid. Binnen de Europese democratieën bestaat daarvoor steeds minder ruimte omdat de burgers ongestoord willen genieten van hun zegeningen en elkaar dat ook gunnen. Daarnaast vragen andere problemen, zoals de milieuverpesting, steeds meer om een moreel antwoord omdat de democratieën het laten afweten. Sauvons l'honneur, de ondergang van de mensheid accepteren, maar dan wel met opgeheven hoofd.
Het derde motief is onze uitgeblustheid. Het interesseert ons eigenlijk niet of we in de gaten worden gehouden en of de wereldproblemen actief tegemoet worden getreden. Of, nog cynischer, we accepteren dat die problemen niet worden opgelost, zolang we maar democratisch blijven.
Koppel je die motieven aan elkaar, dan moet je je weer gaan verdiepen in manieren om de problemen op te lossen. Dat zou eens kunnen beginnen met het herlezen van Rousseau. Hij is toch een van de heruitvinders van de democratie. Hij schreef over de zaken die absoluut van belang kunnen zijn voor een analyse van de kracht én van de problemen van de democratie: gelijkheid, medelijden, opvoeding en algemene wil. Maar minstens zo belangrijk is dat we die thema's verbinden met de ervaring van het authentieke individu. Ons verlangen ons authentiek te uiten ligt ten grondslag aan de vrijheid van meningsuiting, ons verlangen naar erkenning als uniek persoon en ons vertrouwen in de goede mens.
Een tweede schrijver die we zouden moeten lezen is Anton Makarenko (Rusland 1888-1939). Een hartstochtelijk bewonderaar van Rousseau. Hij is een pedagogische held. Niet alleen schreef hij romans, maar hij verzon ook een methode om jeugdige delinquenten te integreren in de samenleving. Hij werkte in de jaren '30 nauw samen met de geheime dienst en werd mede daardoor een van de belangrijkste ideologen van het stalinisme. Zijn ideeën en werk zijn op Internet makkelijk inzichtelijk voor wie Engels beheerst (voor de links, zie het Wikipedia-artikel).
Zo komen we langzaam bij de vraag: hoe kan het dat de democratie van meet af aan zichzelf realiseert door zichzelf om zeep te helpen? Waarin bestaat precies de 'auto-immuniteit' van de democratie? Misschien zijn we aan deze vragen nog lang niet toe. Maar wacht er niet te lang mee. Uw gedachten mag u voorlopig in alle vrijheid ontplooien, maar u heeft geen oneindig krediet meer.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten